Trong quá trình khám chữa bệnh tôi thấy hợp chứng “vị quản thống” và chứng “khái khẩu” cũng thường hay gặp. Tùy theo thể bệnh mà triệu chứng cũng khác nhau, có chứng do dương hư, âm hư, phong hàn, phong nhiệt v.v…Trong bài này chỉ bàn về thể bệnh do tỳ phế khí hư, còn các chuyên mục khắc không bàn tới.
Biểu hiện lâm sàng của chứng Tỳ phế khí hư đã được đại danh y: Lý Đổng Viên, tổng hợp qua bài thơ sau:
| Bơ phờ mệt mỏi muốn nằm
Tay chân rời rã biết rằng tỳ hư Dáng đi lặng nhọc lừ đừ Bệnh này dứt khoát phửi tư bổ rồi. Miệng lưỡi khô, ăn thời vô vị Tểu tiện luôn nhà xí hay vào Đại tiện cũng chẳng ra sao Đi nhanh về chậm thật ngao ngán lòng Ăn chẳng thiết lại không tiêu hóa
|
Bệnh dầm dề khổ quá đi thôi
Sợ lạnh chăn quấn khắp người Âu sầu như thế còn vui lỗi gì Mặt cau có trông thì đáng ghét Dáng co ro, sợ rét phế hư Thăng dương mau chớ ngần ngừ Nhưng mà khó quá bây trừ tính sao Danh y họ lý chạy vào Thăng dương ích vị cớ sao không dùng |
- BÀI THUỐC: “thăng dương ích vị thang”
- Chích hòang kỳ 20g – Hoàng liên 3g
- Nhân sâm 12g – Bán hạ 12g
- Chích cam thảo 12g – Trần bì 5g
- Bạch truật 5g – Phòng phong 7g
- Sài hồ 7g – Khương hoạt 7g
- Bạch thược 7g – Độc hoạt 7g
- Bạch linh 5g – Sinh khương 5 lát
- Trạch tả 5g – Đại táo 3 quả
Cách dùng: sắc uống ngày 1 thang
- ỨNG DỤNG:
Bệnh nhân: Nguyễn Văn X Tuổi: 53 Quê quán: Phú Hòa – Lương Tài – Bắc Ninh
Đến khám bệnh ngày 01 tháng 03 năm 2024
1, Thăm khám:
a, Vọng:
– Thần còn, tiếp xúc tốt, trả lời tỉnh táo, xong có biểu hiện: lo âu, mỏi mệt.
- Người gầy, sắc da trắng xanh, kém phần tươi nhuận.
- Chất lưỡi trắng nhạt, rêu lưỡi trắng mỏng.
b, Văn:
- Tiếng nói vẫn rõ, xong nhỏ, đều. Nghe phổi có ran ẩm nhiều ở bên phải
c, Vấn:
Người bệnh có chứng đau, đầy bụng ăn kém ngon đã 1 tháng nay, được dùng thuốc tây y theo hướng dẫn ở 1 phòng khám xong bệnh không đỡ, gần đây (cách đây 7 ngày) lại thêm chứng ho, lúc đầu ho vặt, đằng hắng, sau ho tăng dần, ho nhiều, từng cơn, tiếp theo cách đây 1 ngày thì kèm theo đau mỏi ê ẩm ở vùng sườn dưới, bên phải, mé ngoài. Đến đêm trước hôm đến khám thì đau càng tăng, đau đớn từng cơn khiến cho bệnh nhân không ngủ được. Bệnh nhân đã đi chiếu chụp kết quả X Quang tim phổi bình thường.
d, Thiết:
– Cơ thịt teo nhẽo.
– Sờ nắn ổ bụng: bụng mềm không chướng, ấn không thấy đau.
– Mạch nhuyễn nhược
2, Biện luận:
Người bệnh do tỳ vị hư tổn, khí hư cho lên có mạch nhược, tỳ vị thuộc hành thổ, thổ hư cho nêm việc khăc chế thủy bị suy giảm vì thế mà đàm thấp mới sinh ra thủy vũ thổ. Cho lên mới có bụng đầy chướng, đại tiện lỏng, mạch nhuyễn, tỳ thổ không sinh ra phế kim, vì thế mà phế khí suy tổn lên mới sinh ra ho hắng, mỏi mệt.
Tỳ phế khí hư, nguồn của khí suy giảm cho lên quá trình thúc đẩy kinh mạch bị trở ngại. Hơn nữa lại bị thủy ẩm đình trệ vì thế mà sinh ra ứ tích, lên mới sinh ra đầy và đau.
3, Chẩn đoán:
Hợp bệnh (vị quản thống) và (khái thấu) do tỳ phế khí hư.
4, Điều trị:
- Pháp điều trị: Kiện tỳ, bổ phê, lý khí, ôn dương, trừ thấp, chỉ thống.
- Bài thuốc áp dụng: thăng dương ích vị thang (theo công thức trình bày ở trên).
- Ngày 1 tháng 3 năm 2024, (thăng dương ích vị thang) x 5 thang, sắc uống ngày 1 thang.
- Ngày 7 tháng 3 năm 2024, bệnh nhân đến khám lại, kết quả sau 5 ngày điều trị cho thấy: Mạch đã có vị khí, chứng đau đầy bụng đã giảm nhiều, người bệnh ăn đã thấy ngon, chứng đau sườn đã giảm nhiều, xong vẫn còn ho nhiều. Tiếp tục cho bệnh nhân dùng (thăng dương ích vị thang) x 5 thang.
- Ngày 13 tháng 3 năm 2024, Người bệnh đến khám lại kết quả cho thấy: Mạch có vị khí, có thần, có lực, chứng đau đầy vùng thượng vị đã hết, người bệnh ăn uống tốt, chứng đau sườn đã hết, chứng ho giảm nhiều, người bệnh còn ậm ạch.
Tiếp tục cho bệnh nhân dùng (thăng dương ích vị thang) x 5 thang.
- Ngày 19 tháng 3 năm 2024, bệnh nhân đến khám lại, kết quả sau 5 ngày điều trị cho thấy: Mạch hòa hoãn có lực, chứng đau thượng vị đã hết, chứng ho không còn, sức khỏe toàn thân được cải thiện.
Chuyển sang dùng: Ôn tỳ thang gia vị, theo công thức sau:
- Nhân sâm 12g – Mộc hương 7g
- Phục Linh 15g – Sa nhân 5g
- Bạch truật 15g – Hoàng liên 3g
- Cam thảo 12g – Bạch thược 12 g
- Trần bì 10g – Sinh khương 3g
- Bán hạ 10 g – Đại táo 3 quả
Sau 5 ngày dùng thuốc qua điện thoại hỏi han cho thấy bệnh tật đã hết, sức khỏe tốt.
5, Bàn luận:
Tỳ vị thuộc hành thổ, vị trí ở trung tiêu (vị quản) chủ về vận hóa, tiêu hóa đồ ăn dinh dưỡng, hấp thu chất dinh dưỡng dể bồi bổ cho cơ thể. Chuyển vân lên phế, phế phân bố đi toàn thân, trong thì vào lục phủ ngũ tạng. Cân cơ xương khớp, ngoài thì làm ấm da lông, nhờ đó mà con người ta khỏe mạnh, da lông trơn nhuận. Khi tỳ vị bị bệnh công năng tiêu hóa hấp thu bị trở ngại khí huyết vì đó mà suy tổn. Tỳ thổ sinh phế kim, phế nhờ tỳ mà khỏe mạnh. Một khi tỳ hư đến mức độ nhất định cũng liên lụy đến phế, vì thế mà phế bị bệnh theo. Nay dùng (thăng dương ích vị thang), trong đó có những vị thuốc: Hoàng kỳ, Nhân sâm, Bạch truật, để bổ tỳ, ích phế. Những vị thuốc: Bán hạ, Bạch linh, Trạch tả để tiêu đàm trừ thấp, chữa chứng đàm thấp đình đọng ở tỳ phế, khắc phục chứng thấp khốn tỳ. Những vị thuốc; Sài hồ, Hoàng Liên, Trạch tẳ, Bạch thược để sơ can lý tỳ, khắc phục chứng uất nhiệt hay còn gọi là (sơ can lý tỳ).
Khí là phần ngọn của dương, khí suy tổn đến một mức độ nhất định cũng làm cho dương hư tổn theo, vì thế mà sinh ra chứng sợ lạnh lằm co, ho hắng suyễn súc. Nay vị những vị cam ôn như: Phọng phong, Khương hoạt, Độc hoạt để khu phong tán hàn giúp cho dương khí hồi phục.
Tổng hợp toàn bộ quá trình điều trị cho thấy người bệnh bị chứng: Vị quản thống và khái thấu. Nguyên nhân bởi chân khí hư tổn, nay dùng: (thăng dương ích vị thang). Trong đó có bổ tả kiêm thi, bổ nhiều hơn tả, tà khí được giải trừ, chính khí được tư bổ nhờ đó mà bệnh tật được chữa khỏi.
Lương y đa khoa: Nguyễn Huy Diệp
Chi hội Đông y xã Phú Hòa, Huyện Lương Tài, Tỉnh Bắc Ninh.
